3a. Utrata wartości aktywów finansowych

Ocena utraty wartości aktywów finansowych zgodnie z MSSF 9 wymaga oszacowań i przyjęcia założeń, szczególnie w obszarach oszacowań co do wartości i terminów przyszłych przepływów pieniężnych, wartości ustanowionych zabezpieczeń, czy oceny znaczącego wzrostu ryzyka kredytowego.

Ocenie utraty wartości, zgodnie z MSSF 9, podlegają aktywa finansowe wyceniane według zamortyzowanego kosztu oraz aktywa finansowe wyceniane według wartości godziwej przez inne całkowite dochody a także zobowiązania do udzielenia pożyczki. Rozpoznanie oczekiwanych strat kredytowych jest uzależnione od zmiany poziomu ryzyka kredytowego odnotowanej od momentu początkowego ujęcia składnika aktywów finansowych. Aktywa finansowe poddawane są ocenie w zakresie sprawdzenia, czy wystąpiły zdarzenia niewykonania zobowiązania.

Wymogi MSSF 9 odnoszące się do utraty wartości opierają się na modelu oczekiwanej straty kredytowej.

Instrumenty finansowe podlegające ocenie utraty wartości klasyfikowane są do jednej z trzech faz w oparciu o ocenę zmian jakości kredytowej zaobserwowaną od momentu początkowego ujęcia:

• Faza 1: Odpis z tytułu oczekiwanych strat kredytowych w horyzoncie 12 miesięcy

W przypadku, gdy ryzyko kredytowe instrumentu finansowego nie wzrosło w istotnym stopniu od momentu początkowego ujęcia oraz nie wystąpiło zdarzenie niewykonania zobowiązania, Bank rozpoznaje odpis z tytułu oczekiwanych strat kredytowych w horyzoncie kolejnych 12 miesięcy.

• Faza 2: Odpis z tytułu oczekiwanych strat kredytowych w całym pozostałym oczekiwanym okresie trwania – brak zdarzenia niewykonania zobowiązania

W przypadku instrumentów finansowych, których ryzyko kredytowe wzrosło istotnie w okresie od początkowego ujęcia, ale nie wystąpiło zdarzenie niewykonania zobowiązania, tworzony jest odpis z tytułu oczekiwanych strat kredytowych w całym pozostałym oczekiwanym okresie jej trwania, uwzględniając prawdopodobieństwo zdarzenia niewykonania zobowiązania.

• Faza 3: Odpis z tytułu oczekiwanych strat kredytowych w całym pozostałym oczekiwanym okresie trwania – zdarzenie niewykonania zobowiązania

W przypadku instrumentów finansowych, dla których wystąpiło zdarzenie niewykonania zobowiązania, tworzony jest odpis z tytułu oczekiwanych strat kredytowych w całym pozostałym oczekiwanym okresie jej trwania.

W celu oceny czy od momentu początkowego ujęcia instrumentu finansowego wystąpił istotny wzrost ryzyka kredytowego (Faza 2), Bank porównuje poziom ryzyka niespłacenia kredytu w czasie oczekiwanego okresu udzielonego finansowania na dzień bilansowy oraz na datę początkowego ujęcia. W tym celu Bank stosuje np. wewnętrzny system ratingowy oceny ryzyka kredytowego, informacje o opóźnieniu w spłatach (przekroczenie 30 dni zaległości) oraz informacje pochodzące z wewnętrznych systemów monitoringu ryzyka kredytowego, takich jak listy ostrzegawcze i informacje o restrukturyzacjach.

Dla ekspozycji zaklasyfikowanych do Fazy 2, jeżeli w kolejnych okresach jakość kredytowa instrumentu finansowego ulega poprawie i ulegają odwróceniu wcześniejsze wnioski dotyczące istotnego wzrostu ryzyka kredytowego od momentu początkowego ujęcia, ekspozycja zostaje przeklasyfikowana z Fazy 2 do Fazy 1, a odpisy z tytułu oczekiwanych strat kredytowych tych instrumentów finansowych są obliczane w horyzoncie 12 miesięcy.

Na potrzeby identyfikacji ekspozycji kwalifikujących się do Fazy 3 Bank stosuje jednolitą definicję ekspozycji dotkniętych niewykonaniem zobowiązania oraz definicję ekspozycji dotkniętej utratą wartości, a klasyfikacja odbywa się w oparciu o zasady przesłanki niewykonania zobowiązania.

Podstawowym zdarzeniem niewykonania zobowiązania jest opóźnienie w spłacie ponad 90 dni (lub ponad 30 dni dla ekspozycji z przyznanym udogodnieniem) istotnej kwoty przeterminowanego zobowiązania kredytowego. Ponadto są uwzględniane inne przesłanki, w tym w szczególności:

• przyznanie restrukturyzacji,
• przyznanie udogodnienia, w przypadku gdy ekspozycja posiada status udogodnienia lub restrukturyzacji,
• przyznanie udogodnienia bez istotnej straty ekonomicznej, w przypadku którego spełniona jest przynajmniej jedna z poniższych przesłanek:
  • duża płatność ryczałtowa pod koniec harmonogramu spłat;
  • nieregularny harmonogram spłat, przy czym znacznie niższe płatności są przewidziane na początku harmonogramu spłat;
  • znaczący okres karencji na początku harmonogramu spłat;
  • ekspozycje wobec dłużnika podlegające restrukturyzacji awaryjnej więcej niż jeden raz.
• podejrzenie wyłudzenia (w tym przestępstwo gospodarcze lub inny czyn zabroniony dotyczący ekspozycji kredytowej),
• powzięcie informacji o złożeniu wniosku o postępowanie restrukturyzacyjne w rozumieniu ustawy Prawo restrukturyzacyjne,
• złożenie przez Banki wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego lub powzięcie informacji o prowadzeniu egzekucji wobec dłużnika w kwocie, która w ocenie banku może skutkować utratą zdolności kredytowej,
• powzięcie informacji o złożeniu wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnika (likwidacyjnej, konsumenckiej), postawieniu dłużnika w stan likwidacji, rozwiązaniu lub unieważnieniu spółki, ustanowieniu kuratora, ustanowieniu zarządu komisarycznego nad działalnością dłużnika,
• złożenie wniosku o postępowanie upadłościowe, ogłoszenie upadłości lub powzięcie informacji o oddaleniu wniosku o ogłoszenie upadłości ze względu na to, że majątek dłużnika nie wystarcza lub jedynie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego,
• wypowiedzenie umowy kredytowej,
• złożenie przez Bank wniosku o wszczęcie postępowania egzekucyjnego wobec klienta,
• przyznanie moratorium publicznego,
• kwestionowanie bilansowej ekspozycji kredytowej przez klienta na drodze postępowania sądowego,
• trudności finansowe zidentyfikowane w procesie monitoringu/przeglądu klienta lub na podstawie informacji pozyskanych od klienta w ramach innych czynności,
• znaczące pogorszenie oceny ratingowej klienta.

Przy określaniu poziomu istotności przeterminowanego zobowiązania kredytowego Bank uwzględnia progi zawarte w „Rozporządzeniu Ministra Finansów, Inwestycji i Rozwoju z dnia 3 października 2019 roku w sprawie poziomu istotności przeterminowanego zobowiązania kredytowego”.

Przeterminowane zobowiązanie kredytowe uznaje się za istotne w przypadku, gdy łącznie przekroczone są oba progi istotności:

• kwota przeterminowanych zobowiązań przekracza 400 PLN w przypadku ekspozycji detalicznych lub 2 000 PLN dla ekspozycji niedetalicznych oraz
• udział zobowiązania przeterminowanego w zaangażowaniu jest większy niż 1%.

W związku z powyższym kalkulacja liczby dni przeterminowania na potrzeby stwierdzenia zdarzenia niewykonania zobowiązania rozpoczyna się po przekroczeniu obu ww. progów.

Przy reklasyfikacji ekspozycji z Fazy 3 do Fazy 2 lub Fazy 1 Bank uwzględnia okres kwarantanny, zgodnie z którym ekspozycja kredytowa z rozpoznaną obiektywną przesłanką utraty wartości może być ponownie zaklasyfikowana do Fazy 2 lub 1 dopiero w sytuacji, gdy klient terminowo obsługuje należność przez określoną liczbę miesięcy. Wymagany okres kwarantanny jest zróżnicowany w zależności od typu klienta. Długość okresu kwarantanny ustalana jest przez Bank na podstawie obserwacji historycznych, pozwalających na ocenę po jakim czasie prawdopodobieństwo powtórnego niewykonania zobowiązania spada do poziomu porównywalnego do innych ekspozycji klasyfikowanych do kategorii bez przesłanek utraty wartości.

Wycena indywidualna przeprowadzana jest przez Bank w stosunku do aktywów indywidualnie znaczących, dla których stwierdzono zdarzenie niewykonania zobowiązania, i polega na indywidualnym wyznaczeniu odpisu z tytułu oczekiwanych strat kredytowych. W ramach wyceny indywidualnej określane są przyszłe, oczekiwane przepływy pieniężne, a odpis z tytułu oczekiwanych strat kredytowych stanowi różnicę pomiędzy bieżącą (bilansową) wartością aktywa finansowego indywidualnie znaczącego, a wartością przyszłych przepływów pieniężnych z tytułu danego aktywa finansowego, dyskontowanych przy wykorzystaniu efektywnej stopy procentowej. W szacowaniu przyszłych przepływów pieniężnych uwzględniane są m.in. przepływy z zabezpieczeń.

Wyceną kolektywną objęte są aktywa zaklasyfikowane do:

• aktywów indywidualnie nieznaczących,
• aktywów indywidualnie znaczących, dla których nie stwierdzono zdarzenia niewykonania zobowiązania.

Wysokość odpisu z tytułu oczekiwanych strat kredytowych zależy m.in. od rodzaju ekspozycji kredytowej, oceny ratingowej klienta, rodzaju i wartości ustanowionych zabezpieczeń dla wybranych portfeli, które przekładają się na wysokość parametrów prawdopodobieństwa niewykonania zobowiązania (PD – probability of default), współczynników straty w przypadku niewykonanego zobowiązania (LGD – loss given default) oraz współczynników konwersji udzielonych zobowiązań pozabilansowych na należności bilansowe (CCF – credit conversion factor).

Wysokość szacowanych odpisów metodą kolektywną dokonywana jest metodami statystycznymi dla zdefiniowanych, homogenicznych z punktu widzenia ryzyka kredytowego – portfeli ekspozycji. Homogeniczne portfele ekspozycji tworzone są m.in. z uwzględnieniem segmentów klientów oraz rodzajów produktów kredytowych. Kryteria wyodrębniania portfeli homogenicznych stosowane przez Bank mają na celu zgrupowanie ekspozycji w sposób możliwie najbardziej dokładnie odzwierciedlający profil ryzyka kredytowego oraz – w rezultacie – jak najbardziej obiektywne i adekwatne oszacowanie poziomu odpisów z tytułu oczekiwanych strat kredytowych.

Mając na uwadze adekwatne odzwierciedlenie w wycenie portfela kredytowego wpływu sytuacji COVID-19, Grupa monitoruje portfel kredytowy pod kątem zagrożeń związanych z sytuacją epidemiologiczną. W szczególności, przy wyznaczaniu odpisów aktualizujących, Grupa uwzględnia wpływ scenariuszy makroekonomicznych oraz specyfikę portfela klientów szczególnie narażonych na skutki pandemii, w tym klientów korzystających ze wsparcia publicznego oraz działających w branżach narażonych na COVID-19.

W 2021 roku w wyniku realizacji mniejszego niż pierwotnie zakładano negatywnego wpływu pandemii COVID-19, Grupa dokonała rozwiązania rezerw z tego tytułu w kwocie 33 724 tys. zł.

Kwota ta obejmuje wpływ zmienionych założeń makroekonomicznych skutkujących rozwiązaniem w wysokości 155 854 tys. zł oraz dodatkowych rezerw COVID utworzonych na segmenty szczególnie wrażliwe, o wartości 122 130 tys. zł.

Dodatkowe rezerwy COVID utworzone zostały, przyjmując założenie, że rozpoznanie negatywnych skutków COVID na jakość kredytową będzie opóźnione (m.in. ze względu na korzystanie przez przedsiębiorstwa ze wsparcia publicznego w ramach tarcz kryzysowych, co wspiera ich sytuację finansową i płynnościową). Z tego tytułu Grupa zwiększyła saldo rezerw z kwoty 78 000 tys. zł na koniec 2020 roku do kwoty 200 130 tys. zł na 31 grudnia 2021. Rezerwy dla segmentu korporacyjnego wyznaczone zostały poprzez symulację utraty przychodów w związku pandemią COVID-19. Natomiast dla portfela Personal Finance rezerwy oparte zostały o szokowe zmiany parametru PD dla klientów zatrudnionych w branżach najbardziej dotkniętych pandemią.

Niezależnie od rezerw COVID, o których mowa powyżej, mając na uwadze pojawiające się nowe zagrożenia związane m.in. z wysoką inflacją oraz wzrostem cen energii, Grupa dowiązała dodatkowe rezerwy w kwocie 44 800 tys. zł. Poziom tych rezerw został wyznaczony w oparciu analizy symulacyjne przeprowadzone dla portfeli szczególnie wrażliwych na te czynniki ryzyka.

Dodatkowo w czwartym kwartale 2021 dowiązane zostały rezerwy w kwocie 65 170 tys. zł w związku ze zmianami w Kodeksie postępowania cywilnego wpływającymi na spodziewane poziomy odzysków na portfelu kredytów rolników indywidualnych.

Bank wdrożył zasady i rozwiązania informatyczne zgodne z wytycznymi EBA dotyczącymi stosowania definicji niewykonania zobowiązania, tzw. default, określonej w art. 178 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 575/2013 z 26.06.2013 r. w sprawie wymogów ostrożnościowych dla instytucji kredytowych i firm inwestycyjnych. Zastosowano dwuetapowe podejście do dostosowania prowadzonej działalności do wymogów dotyczących nowej definicji niewykonania zobowiązania wynikających z Wytycznych EBA. W pierwszym etapie, tj. na dzień 31 grudnia 2020 roku Bank wprowadził wynikające z Rozporządzenia Ministra Finansów, Inwestycji i Rozwoju z dnia 3 października 2019 r. w sprawie poziomu istotności przeterminowanego zobowiązania kredytowego progi względne oraz bezwzględne w zakresie wyznaczania przeterminowania istotnego. Próg bezwzględny został ustanowiony na poziomie 400 PLN w przypadku ekspozycji detalicznych oraz 2 000 PLN w przypadku ekspozycji niedetalicznych. Próg względny został określony jako udział zobowiązania przeterminowanego w całkowitym zaangażowaniu większy niż 1%.

W drugim etapie, tj. z dniem 1 stycznia 2021 roku Bank dostosował działalność do pozostałych wymogów Wytycznych EBA. Istotne zmiany wprowadzone w związku z wdrożeniem nowej definicji niewykonania zobowiązania obejmują m.in.:

• ustalenie poziomu rozpoznania niewykonania zobowiązania oraz kalkulacji przeterminowań (poziom klienta lub ekspozycji w zależności od portfela),
• zmianę sposobu naliczania liczby dni przeterminowania na mechanizm ciągłego utrzymywania się przeterminowania istotnego (tylko spłata powodująca obniżenie zobowiązania przeterminowanego poniżej jednego z dwóch progów istotności będzie skutkowała zaprzestaniem liczenia dni przeterminowania),
• wprowadzenie nowej przesłanki niewykonania zobowiązania opartej o ubytek NPV, oraz
• wprowadzenie koncepcji przeterminowania technicznego (nie skutkującego klasyfikacją do statusu niewykonania zobowiązania).

W wyniku wprowadzenia zmienionych zasad, na skutek zmiany klasyfikacji i adekwatnej rekalkulacji parametrów ryzyka Bank rozwiązał odpisy w kwocie 20 983 tys. zł w ujęciu skonsolidowanym.

Wysokość odpisów z tytułu oczekiwanych strat kredytowych poddawana jest okresowej weryfikacji historycznej (tzw. Backtest). Modele parametrów ryzyka wykorzystywane do szacowania odpisów aktualizujących objęte są również procesem zarządzania modelami, w ramach którego określone są między innymi zasady tworzenia, zatwierdzania oraz monitoringu (w tym weryfikacji historycznej) modeli. Dodatkowo w Banku funkcjonuje niezależna od właścicieli i użytkowników modeli komórka walidacyjna, która w swoich zadaniach ma coroczną walidację parametrów ryzyka modeli uznanych za istotne. Walidacja obejmuje zarówno podejście ilościowe, jak i jakościowe. Proces szacowania odpisów aktualizujących objęty jest okresową kontrolą funkcjonalną oraz poddawany jest niezależnej weryfikacji przez audyt wewnętrzny Banku.

Do obliczenia wrażliwości poziomu odpisów na realizację scenariuszy makroekonomicznych wykorzystano metodę zmian wag scenariuszy pesymistycznego, bazowego oraz optymistycznego zgodnie z ich wykorzystaniem spójnym ze standardem MSSF 9.

Wpływ poszczególnych scenariuszy przedstawia poniższa tabela:

Wrażliwość wysokości odpisów wynika wprost z antycyklicznego charakteru wyliczeń wag przypisywanych do poszczególnych scenariuszy makroekonomicznych. Antycykliczność wyraża się w zmniejszaniu wagi dla scenariusza pesymistycznego wraz z pogłębianiem się recesji, oraz w zmniejszaniu wagi dla scenariusza optymistycznego w przypadku „przegrzewania” się gospodarki.

Dodatkowo poniżej przedstawiono wpływ szacunkowej zmiany poziomu odpisów na skutek realizacji scenariuszy zmian parametrów ryzyka.

Europejski Urząd Nadzoru Giełd i Papierów Wartościowych (ESMA) w corocznym stanowisku publicznym określającym europejskie wspólne priorytety nadzorcze w odniesieniu do rocznych raportów finansowych za rok 2021 wskazał jako jeden z priorytetów kwestie związane z klimatem. Rada Międzynarodowych Standardów Rachunkowości w materiale opublikowanym w listopadzie 2020 roku podkreśliła, że niektóre standardy MSSF wymagają uwzględnienia wpływu kwestii związanych z klimatem, o ile wpływ ten jest istotny. Przy rozpatrywaniu konieczności ujawnienia informacji o ryzyku związanym z klimatem bank ma na uwadze wymogi służące określaniu istotności informacji finansowych zawarte w paragrafie 7 MSR 1. Zgodnie z tymi wymogami przy ocenianiu, czy dana informacja jest istotna czy nie, bank powinien wziąć pod uwagę czynniki ilościowe oraz czynniki jakościowe, a także interakcje zachodzące między poszczególnymi czynnikami.

W 2021 roku w odpowiedzi na wymogi Wytycznych EBA/GL/2020/06 z dnia 29 maja 2020 roku dot. udzielania i monitorowania kredytów, bank opracował kwestionariusze oceny ESG, które zostały zaimplementowane w procesie kredytowym. Zgodnie z harmonogramem wdrażania Wytycznych, w I etapie ocena przeprowadzana jest dla Klientów, dla których procesowane jest nowe finansowanie bądź zwiększenie finansowania. Celem oceny jest zidentyfikowanie wszelkich ryzyk powiązanych z czynnikami ESG wpływającymi na sytuację finansową Klientów, jak również wpływu działalności gospodarczych Klientów na czynniki ESG (zasada podwójnej materialności). Szczególnej analizie bank poddaje zagrożenia środowiskowe, które mogą się materializować poprzez:

• ryzyko fizyczne związane z degradacją środowiska, a także ze zmianami klimatu, w tym występowanie:

1. długoterminowych zmian klimatu,
2. ekstremalnych zjawisk pogodowych,

• ryzyko przejścia (transformacji) wynikające z konieczności dostosowania gospodarki do stopniowych zmian klimatu, w szczególności wykorzystywania rozwiązań niskoemisyjnych i bardziej zrównoważonych pod względem środowiskowym, w tym występowaniem:

1. ryzyka regulacyjnego (zmiany w polityce dotyczącej klimatu i środowiska),
2. ryzyka technologicznego (technologia o mniej szkodliwym wpływie na klimat lub środowisko zastępuje technologię bardziej szkodliwą, czyniąc ją przestarzałą),
3. zmiany nastrojów na rynku i norm społecznych,

• ryzyko odpowiedzialności wynikające z ekspozycji banku wobec kontrahentów, którzy potencjalnie mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności za negatywny wpływ ich działalności na czynniki środowiskowe, społeczne i związane z ładem korporacyjnym.

Bank uwzględnia w procesie udzielania i monitorowania kredytów ocenę wpływu długoterminowych zmian klimatu i ekstremalnych zjawisk pogodowych na działalność prowadzoną przez Klientów, zgodnie z poniższą systematyką:

W ocenie banku wpływ ryzyka związanego z klimatem oraz ryzyka dla środowiska naturalnego nie wpływa materialnie na poziom ryzyka kredytowego, dlatego bank nie wyodrębnia tego ryzyka w kalkulacji oczekiwanych strat kredytowych.

Bank dostrzega jednak, że ryzyko związane z klimatem oraz ryzyko dla środowiska naturalnego może stanowić istotne ryzyko dla przedsiębiorstw oraz ryzyko systemowe dla gospodarki, dlatego podejmuje działania mające na celu zgromadzenie odpowiednich danych na ten temat.